Thụ phấn là một chủ đề đang rất được quan tâm, không chỉ bởi người nuôi ong mà còn là mối quan tâm của các nông trại, nhà lưới khi mà các loài thụ phấn tự nhiên ngày một ít đi và sự đa dạng côn trùng thụ phấn là cần thiết để tăng năng suất cây trồng củng như là chất lượng trái, quả thu được và còn rất nhiều vấn đề khác mà chắc chắn các nhà vườn, nông trại .v.v đang quan tâm.
Quá Trình Thụ Phấn - Thụ Phấn Là Gì (Pollination)
Thụ phấn là quá trình cơ bản nhất trong hệ sinh thái thực vật tự nhiên và trong nông nghiệp.
Thụ phấn là quá trình mà các hạt phấn hay còn gọi là bào tử đực di chuyển từ bao phấn đến đầu nhụy của hoa để thụ phấn tại noãn, nằm bên dưới nhụy hoa trong bầu noãn. Noãn được thụ phấn sau đó tạo ra hạt, như Hình 1.
Hình 1: Hình vẽ mặt cắt của một bông hoa và quá trình thụ phấn
Các hạt phấn hoa được tạo ra trong bao phấn nhưng phải được di chuyển đến đầu nhụy bằng các tác nhân bên ngoài. Tại đầu nhụy, hạt phấn hoa nảy mầm và phát triển xuống vòi nhụy đi vào bầu noãn, nơi nó thụ tinh cho noãn và sau đó sẽ phát triển thành hạt.
Hoa Tự Thụ Phấn Và Thụ Phấn Chéo (Self Pollination & Cross Polination)
Các hạt phấn hoa không thể tự di chuyển, mà yêu cầu cần một tác nhân bên ngoài nào đó để có thể giúp nó di chuyển và hoàn thành quá trình thụ phấn.
Thế nào là hoa tự thụ phấn (Self Pollination)
Việc di chuyển các hạt phấn hoa có thể nằm trong cùng một hoa hoặc giữa các hoa trên cùng một cây thì được gọi là tự thụ phấn (Self Pollination) như hình 2.
Thụ phấn chéo - Giao Phấn (Cross Polination)
Ngược lại, các hạt phấn hoa di chuyển từ cây này sang cây khác của cùng một loài thì gọi là thụ phấn chéo. Hình 2
Ý Nghĩa Của Thụ Phấn Chéo (Cross Polination)
Thụ phấn chéo có vai trò rất quan trọng. Trong hệ thực vật hoang dã, việc lai tạo để ngăn ngừa cận huyết và tạo ra một thế hệ cây trồng kế tiếp có tính đa dạng về di truyền, khỏe mạnh và có khả năng thích ứng với khí hậu thay đổi.
Trong nông nghiệp, thụ phấn chéo làm tăng năng suất và chất lượng của nhiều loại cây trồng. Nó không chỉ là việc duy trì sự đa dạng sinh học của thực vật, mà còn tạo ra nhiều sản phẩm mà con người cần.
Độc canh là 1 phiên bản đơn giản của thiên nhiên. Trồng một loại cây của một giống cây trồng (ví dụ chỉ trồng một loại dưa leo) giống hệt nhau về mặt di truyền, chúng là những bản sao của nhau. Việc di chuyển các hạt phấn hoa giữa các cây này tương đương với hình thức tự thụ phấn. Các giống thường nằm trong một hàng.
Nếu cần thụ phấn chéo, thì các hạt phấn hoa cần phải di chuyển từ hàng này sang hàng khác (Hình 2). Nó rất quan trọng khi con ong di chuyển qua các hàng mà không chỉ là đi dọc theo các luống.
Hình 2: Thụ phấn chéo và các kiểu tự thụ phấn khác nhau trong một nông trại độc canh. Các cây cùng loại theo 1 hàng dọc giống nhau về mặt di truyền, việc thụ phấn giữa các cây cùng loại cũng được gọi là tự thụ phấn.
Sự Phát Triển Côn Trùng Thụ Phấn Và Thực Vật Có Hoa
Phấn hoa có thể được di chuyển bằng gió hoặc nước được gọi là thụ phấn phi sinh học (Abiotic Pollination) hoặc do động vật di chuyển phấn hoa thì gọi là thụ phấn sinh học (Biotic Pollination).
Các loài thụ phấn sinh học quan trọng gồm những động vật có cánh như chim, dơi và côn trùng.
Nhiều loài động vật có vai trò quan trọng, nhưng con ong là cực kỳ quan trọng về sự đa dạng và hiệu quả trong thụ phấn cho thực vật. Vì Các loài ong thụ phấn đã tiến hóa song song với các loài thực vật có hoa khi các loài thực vật có hoa bắt đầu xuất hiện trong giai đoạn đầu kỷ Phấn trắng khoảng 120 triệu năm trước.
Sự kết hợp của thực vật và các loài thụ phấn trong hàng triệu năm đã dẫn đến sự đa dạng tuyệt vời về hình dạng, cấu trúc, kích cỡ và màu sắc của hoa, và một loạt các loài thụ phấn với mật của hoa, và sau đó lừa chúng vào giúp vận chuyển phấn hoa. Như là trả công cho một thức uống miễn phí.
Ở một vài loài thực vật, hoa tạo thành một ống dài chỉ có thể tiếp cận bằng các vòi dài như vòi của ong, bướm và chim mỏ dài. Và một số bông hoa cần phải được rung trước khi chúng giải phóng phấn hoa của chúng (ví dụ như hoa cà chua).
Hình 4. Chim mỏ dài đang ăn mật hoa và thụ phấn cho cây
Củng có một số loài mà hoa của chúng lại phát triển đai trinh sinh học đòi hỏi một “chìa khóa đặc biệt" để đạt được sự thụ phấn! Tại sao chúng không làm như nhiều loài hoa khác đã làm, và làm cho phấn hoa dễ tiếp cận luôn dễ dàng cho tất cả những loài động vật khác đến thăm?
Câu trả lời thực sự rất đơn đơn giản. Vì chúng hạn chế tiếp cận với phấn hoa đối với một số loài thụ phấn của duy nhất một loài chuyên biệt nhất định, mang lại cho cây một lợi thế. Nó kích thích khách viếng thăm là ong và trở thành "khách hàng trung thành" với những bông hoa của loài đó, có nghĩa là thụ phấn chéo xảy ra nhiều hơn và cho ra những hạt giống tốt hơn.
Ví dụ như hoa của cây cà chua cần phải có loài ong bầu và Bumblebees mới có thể thụ phấn được còn các loài ong mật khác thì không thể thụ phấn cho hoa cà chua.
Hình 5. Một con ong Bumble bee đang rung hoa trước khi thụ phấn cho cây, đây được gọi là thụ phấn rung.
Đặc Điểm Của Loài Ong, Thụ Phấn Có Kiểm Soát
Giỏ Chứa Phấn Hoa Ở Loài Ong Phát Triển
Ở loài ong có tất cả 6 chiếc chân, bao gồm chân trước, chân giữa và chân sau. Với ong hai chân sau rất quan trọng và phát triển rất mạnh cùng với sự phát triển của thực vật có hoa, vì ở hai chân sau này có 2 giỏ phấn hoa và 2 cây lược để chải phấn (Pollen combs) nhằm giúp ong cất giữ phấn hoa tạm thời trên cơ thể của mình trước khi trở về tổ.
Hình 6. Hai giỏ dùng để đựng phấn hoa nằm ở 2 chân sau của ong mật
Không phải loài ong nào củng có 2 giỏ chứa phấn hoa (Pollen basket) nằm trên 2 chân sau, mà chúng phát triển rất đa dạng để thích nghi với những thực vật cần thụ phấn riêng biệt như là khách hàng quen thuộc của chúng. Các giỏ chứa phấn này có thể nằm ở hai chân sau, hoặc là nằm ở dưới bụng bằng một lớp lông dày đặc hoặc thậm chí là nằm ngay trong diều của ong.
Hình 7. Một con ong khác trong họ ong đơn độc lại mang phấn hoa bằng một chòm lông ở dưới bụng mà không phải là 2 giỏ phấn ở 2 chân sau như ong mật
Huấn Luyện Ong Thụ Phấn, Phản Xạ Của Con Ong
Ở ong có hai loại phản xạ, là phản xạ có điều kiện và phản xạ không điều kiện, để ong thụ phấn theo ý muốn ta cần biết thế nào là phản xạ có điều kiện của ong.
Biết được ong có phản xạ có điều kiện và tập tính của ong có ý nghĩa rất lớn đối với việc sử dụng ong để thụ phấn cho cây trồng hoặc trong nhà lưới.
Ví dụ: Tập cho ong ăn một loại hoa nào đó bằng cách thả những bông hoa đó vào siro đường (1kg đường + 1 lít nước) hàng ngày ong sẻ quen với mùi vị của hoa đó và trong phạm vi kiếm ăn của chúng, ong sẻ ưu tiên tập trung thụ phấn cho loài hoa mà người nuôi ướp vào siro đường và cho chúng ăn hàng ngày.
Hình 8. Cho ong ăn siro đường có ướp hoa của cây cần huấn luyện ong thụ phấn trong nhà lưới hoặc nông trại.
Ngoài ra để có thể thuần hóa được ong và huấn luyện chúng thụ phấn cho cây trồng của bạn có thể kiểm soát được bạn cần phải biết rõ ràng và tường tận về đặc điểm sinh học của loài ong, tất cả đặc điểm sinh học của họ nhà ong đều nằm trong bài viết Đặc điểm sinh học của loài ong đây là những kiến thức căn bản đầu tiên bạn cần phải học để mang lại hiệu quả kinh tế cho cây trồng trong vườn của bạn.
Sự tiến hóa của hoa và thụ phấn bằng động vật, côn trùng mà cụ thể là ong đã thay đổi bề mặt hành tinh của chúng ta, như là thực vật có hoa đa dạng và phân bố để thống trị hầu hết các thảm thực vật trên thế giới. Ngày nay, thụ phấn vẫn là một quá trình quan trọng trong sự phát triển của các hệ sinh thái tự nhiên, và sự phát triển đa dạng các loài ong vẫn tiếp tục cực kỳ quan trọng để thụ phấn ngày càng hiệu quả.
-~*’*•~-.¸¸,.-~*’¯ o0o ’¯-~*’*•~-.¸¸,.-~*
Bài viết được Ong dú JiChi tổng hợp và chắt lọc từ nhiều nguồn tài liệu cực kỳ giá trị mong rằng sẻ đóng góp 1 phần vào tài liệu về giải pháp thụ phấn cho cây trồng trong nông nghiệp tại Việt nam. Nếu các bạn thấy hay và có ích, hãy like và chia sẻ để mọi người củng được biết đến và giúp làm phong phú nguồn tư liệu tiếng Việt hơn nữa.
Chúng tôi trân trọng cảm ơn!
