Vòng đời của ong, ong chúa, ong thợ và ong đực 【TÓM TẮT】

Với loạt bài chia sẻ về đặc điểm của ong mật, bài tiếp theo này Hocnuoiongdu.com sẽ đề cập đến những yếu tố chuyên sâu hơn về quá trình sinh sản và vòng đời của họ ong mật.

Nhằm giúp người mới bắt đầu nuôi ong có được những kiến thức nền vững chắc, và hiểu rõ hơn về những hành vi, tập tính của đàn ong mà mình đang nuôi bằng cách thấu hiểu những con ong.

Vòng đời của ong, ong sinh sản như thế nào?

Video tóm tắt vòng đời của ong mật

Ong chúa phụ trách công việc sinh sản ở ong, trước khi đẻ, ong chúa dùng hai chân trước đo kích thước lỗ tổ để quyết định nên đẻ trứng thụ tinh hay trứng không thụ tinh vào đó.

Vòng đời của ong bắt đầu từ trứng ong, sau đó chuyển qua giai đoạn ấu trùng, tiếp theo là hóa nhộng và cuối cùng là ong trưởng thành.

Sau 3 ngày trứng nở thành ấu trùng và được ong thợ mớm cho ăn trực tiếp mỗi ngày hơn 1.000 lần, cho đến khi ấu trùng thành nhộng thì không được ăn nữa và ong thợ đóng nắp lỗ tổ lại.

Kết thúc thời kỳ nhộng, nhộng ong cắn nắp lỗ tổ chui ra ngoài và phát triển thành ong trưởng thành.

Đó là đối với các giống ong mật như ong ruồi, ong khoái, ong nội địa, ong ý .v.v, còn với loài ong tiền sử như ong dú lại có cách sinh sản ngược lại, xem tại đây

Cuộc sống của loài ong trải qua bốn giai đoạn, với mỗi giai đoạn, và ứng với mỗi cấp bậc ong, đều có thời gian phát triển khác nhau, cụ thể như hình dưới.^{(1), (2)}

Những đặc điểm sinh học của ong mật trong vòng đời của chúng

Nhìn hình ta biết được các đặc điểm trong vòng đời của ong như sau:

• Trứng ong. Bao gồm cả trứng ong thợ, trứng ong chúa và trứng ong đực, đều nở sau ba ngày.
• Thời gian để phát triển thành một con ong đực là lâu nhất trong các cấp bậc trong đàn ong.

Phải mất tới 24 ngày, từ khi là trứng để hình thành ong đực, hơn hẳn ong chúa 8 ngày, và hơn ong thợ 3 ngày, điều này củng là tuân theo quy luật của tự nhiên.

Với những loài côn trùng có kích thước cơ thể lớn hơn, sẽ cần phải mất nhiều thời gian hơn, để hoàn thiện cơ thể của chúng.

Nhưng điều này lại không đúng với ong chúa của ong mật?

• Ong chúa chỉ mất khoảng 5,5 ngày ở giai đoạn ấu trùng, và tầm 7,5 ngày cho giai đoạn nhộng, và sau 16 ngày ong chúa mới, hình thành trong tổ ong.

Ấu trùng và nhộng của ong mật chúa, phát triển thành ong trưởng thành nhanh hơn ấu trùng và nhộng của ong thợ và ong đực.

>>> Ong chúa chỉ 16 ngày so với ong thợ là 21 ngày, và ong đực là 24 ngày. <<<

Ong chúa ở con ong mật phát triển nhanh như vậy cho thấy, trong vòng đời của ong mật có sự cạnh tranh giữa các con ong chúa với nhau.

Nghĩa là, ong chúa nào nở ra trước sẽ giữ vai trò thống lĩnh tổ ong, và sẽ cắn phá hết các mũ ong chúa (ổ chúa) còn lại chưa nở.

Nên trong quá trình tiến hóa và phát triển, con chúa của ong mật, sẽ được ưu tiên phát triển nhanh hơn các cấp bậc khác trong một đàn ong.

Quá trình phát triển của ong chúa và ong thợ, tuổi thọ của loài ong

Xem hình ta thấy, cùng là một quả trứng ong có thụ tinh, nhưng sau khi nở thành ấu trùng, với chế độ ăn và thức ăn khác nhau, sẽ hình thành hai cấp bậc ong khác nhau, cụ thể:

Nếu ấu trùng nào được ăn sữa ong chúa liên tục cho đến khi hóa nhộng, sẽ phát triển thành con ong chúa, và được ăn sữa ong chúa trong suốt cuộc đời, nên tuổi thọ của ong chúa từ 3 - 4 năm.

Ngược lại, nếu ấu trùng chỉ được ăn sữa ong chúa 3 ngày đầu, và chuyển sang ăn lương ong cho đến khi thành nhộng ong, sẽ phát triển thành ong thợ.

Vì ong thợ chỉ được ăn lương ong, nên tuổi thọ của chúng chỉ từ 60 - 70 ngày.^{(1), (2)}

Tóm tắt

• Ong chúa ra đời từ mũ chúa, và mất khoảng 16 ngày thì mũ ong chúa nở từ khi còn là trứng thụ tinh.^{(1), (2), (*)}
• Vì được ăn sữa chúa trong suốt vòng đời, nên ong chúa có thể sống từ 3 - 4 năm.^{(1), (2), (*)}
• Ong thợ củng nở ra từ trứng thụ tinh, nhưng phải cần khoảng 21 ngày để phát triển thành ong trưởng thành.^{(1), (2), (*)}
• Vì không được ăn sữa ong chúa và làm việc nhiều, nên chúng chỉ sống từ 60 - 70 ngày.^{(1), (2), (*)}
• Ong đực nở ra từ trứng không thụ tinh, và thời gian phát triển thành ong đực là 24 ngày.^{(1), (2), (*)}
• Do không làm việc gì ngoài giao phối với ong chúa, nên ong đực sống lâu hơn từ 4 - 6 tháng, hoặc chết khi giao phối xong.^{(1), (2), (*)}

Xem video rút gọn quá trình sinh trưởng của ong mật chỉ trong 1 phút 8 giây bên dưới

Ấu trùng ong và sự phát triển của nhộng ong

Thức ăn của ấu trùng ong trong 3 ngày đầu tiên là sữa ong chúa, đến ngày thứ 4 chỉ ấu trùng ong chúa mới được ăn sữa chúa, còn ấu trùng ong thợ và ấu trùng ong đực phải ăn lương ong.⁽¹⁾

Ấu trùng ong

Trong suốt quá trình phát triển, ấu trùng ong ăn một lượng thức ăn rất lớn, khoảng 20g, và được ong thợ bón mớm từ 1.000 - 1.3000 lần/ngày, vì vậy ấu trùng lớn rất nhanh.⁽¹⁾

Trong vòng đời của ấu trùng ong phải lột xác 5 lần, và trong thời kỳ này phân không được bài tiết ra, mà tích lũy ở ruột giữa.

Trước khi hóa nhộng, các cặn bã này được thải ra ngoài và tồn lại ở đáy lỗ tổ, sau khi ong nở, được ong thợ khác đến dọn vệ sinh lỗ tổ.

Nhiệt độ và độ ẩm bên trong tổ ong

Nhiệt độ bên trong tổ ong khoảng 33⁰C - 36⁰C và độ ẩm từ 65% - 70%, là điều kiện tốt nhất và đảm bảo sự phát dục bình thường của ấu trùng ong.^{(1), (2)}

Nếu nhiệt độ và độ ẩm cao quá mức hoặc quá thấp, đều ảnh hưởng không tốt đến sinh trưởng của ong và phát dục của ấu trùng.^{(1), (2)}

Để duy trì nhiệt độ này trong tổ. Ong điều chỉnh nhiệt độ và độ ẩm bằng cách, dùng cánh quạt gió, lấy nước giải nhiệt khi nóng, hoặc tụ lại thành hình cầu khi quá lạnh.^{(1), (*)}

Trong tập tính loài ong, thấy rằng, ong nội địa quạt gió đầu quay ra ngoài, ong ngoại quạt gió đầu quay vào trong tổ, ong dú quạt gió đầu quay ra ngoài, vậy tùy theo tập tính của loài ong nào mà có cách quạt gió khác nhau.^{(1), (*)}

Hình ảnh ong mật thợ đang quạt gió để làm mát tổ ong

Nhộng ong

Ong thuộc lớp nhộng trần, đầu tiên màu trắng, sau cùng là hồng nhạt. Mắt nhộng củng đổi màu theo ngày tuổi. Căn cứ vào màu sắc của nhộng ta có thể suy ra được tuổi ấu trùng.^{(1), (2), (*)}

Kết thúc thời kỳ nhộng, ong non cắn nắp lỗ tổ chui ra, màng kén ong bị dính lại trên thành lỗ tổ, do đó mỗi một thế hệ ong ra đời lại làm thể tích lỗ tổ ong nhỏ lại và có màu đen.^{(1), (*)}

Cứ sau 12 thế hệ, thì kích thước lỗ tổ ong hẹp đi 6%, nên những con ong của lớp sau nếu ở bánh tổ cũ sẽ bị nhỏ đi.^{(1), (*)}

Vì vậy, trong cách nuôi ong mật, người ta phải thay bánh tổ cũ hàng năm để có được lớp ong thợ mới to, khỏe mạnh, đạt năng suất cao hơn.^{(1), (*)}

Ong chúa và vòng đời của ong chúa

Ong chúa sinh ra như thế nào?

Vòng đời của ong chúa nở ra từ trứng đã thụ tinh, sau 3 ngày trứng nở và phát triển thành ấu trùng, sau đó hóa nhộng và cắn nắp chui ra thành ong chúa non.

Ong chúa là ong cái duy nhất trong đàn ong, có cơ quan sinh dục phát triển hoàn thiện nhất, và có thể giao phối được với ong đực.

Thức ăn duy nhất của ong chúa là sữa ong chúa, nó là một chất dịch màu trắng đục, được tiết ra từ tuyến họng của ong thợ.

Ong chúa bao nhiêu ngày thì nở? Và đi giao phối bao nhiêu ngày?

Theo vòng đời của ong chúa, từ trứng, qua 16 ngày phát triển sẽ nở ra thành ong chúa non, và nếu thuận lợi thì từ 3 - 6 ngày ong chúa sẽ bay ra ngoài tổ để giao phối.^{(1), (2), (*)}

Một ong mật chúa có thể giao phối từ 15 - 20 ong đực trên không trung.^{(1), (2), (*)}

Ong chúa giao phối với nhiều ong đực, sẽ giúp cho ong chúa có thể chọn lọc tinh trùng từ nhiều nguồn ong đực khác nhau, và hạn chế tối đa mức cận huyết khi ong chúa sinh sản.^{(1), (2)}

>>> Xem 46 tập tính của loài ong.

Cách chọn ong chúa giống tốt nhất, kinh nghiệm nuôi ong lấy mật^(*)

Thường sau khi nở, từ ngày thứ 8 đến ngày thứ 10 ong chúa phải đẻ trứng, nếu ngày thứ 12 mà ong chúa không đẻ, thì là chúa kém chất lượng, nên bỏ.

Nguyên nhân ong chúa không đẻ: Chúa phối chậm, chúa bị yếu, sẽ làm hư giống.

Hoặc trong cách di trùng tạo chúa, nếu chưa đến 12 ngày mà ong chúa đã nở, thì là ong chúa kém chất lượng.

Nguyên nhân: Múc trùng to quá, ong nuôi ít sữa, chúa sinh ra đa phần còi cọc, hoặc có khi rất to, nhưng khi đẻ lết như rùa, không nhanh nhẹn.

Vai trò của ong chúa trong đàn ong

Nhiệm vụ của ong chúa trong tổ ong là đẻ trứng để duy trì nòi giống và tiết ra chất chúa (pheromone) để kiểm soát, quản lý trật tự trong tổ ong, hoặc để dẫn dụ ong đực, ong thợ trong lúc giao phối, bốc bay .v.v.^{(1), (2)}

Pheromone của ong chúa (chất chúa/mùi chúa): Là chất dẫn dụ sinh học được tiết ra từ cơ thể của ong chúa, dùng để dẫn dụ và quản lý các hoạt động của tổ ong

Ong chúa đẻ được bao nhiêu trứng trong một ngày một đêm?

Hình ảnh con ong chúa đang đẻ cùng trứng ong, ấu trùng ong.

Trong một tổ ong từ 6 - 7 cầu (bánh tổ ong), đầy đủ thức ăn, ong chúa có thể đẻ từ 700 - 900 trứng trong một ngày đêm.^{(1), (2)}

Nhưng vẫn con ong chúa đó, nếu nuôi ở đàn ong 2 - 3 cầu, và thức ăn không đầy đủ, thì ong chúa chỉ đẻ từ 300 - 400 trứng một ngày đêm.^{(1), (2)}

=> Chứng tỏ rằng, khả năng đẻ trứng của ong chúa không chỉ phụ thuộc vào cách tạo ong chúa thật tốt, mà cần phải quan tâm đến số lượng ong thợ và thức ăn có trong một tổ ong.

Ong chúa là thành phần phát triển nhanh nhất và sống lâu nhất trong tổ ong, ong chúa sống tới 3 - 4 năm.^{(1), (2)}

Tuy sống lâu, nhưng giai đoạn ong chúa đẻ trứng tốt nhất chỉ ở năm đầu tiên, ong chúa càng già, chất chúa càng giảm, sức đẻ càng kém, dù có kích thích ong chúa đẻ củng không cải thiện.^{(1), (2), (*)}

Vì thế, mặc dù ong chúa sống được 3 - 4 năm, nhưng người nuôi ong vẫn thay ong chúa định kỳ 6 - 12 tháng một lần, để có ong chúa đẻ khỏe, và cho năng suất cao nhất.^{(1), (2), (*)}

Mũ ong chúa xuất hiện khi nào?

Trong tổ ong, mũ ong chúa và ong chúa mới, chỉ xuất hiện trong đàn chỉ có 4 trường hợp sau đây:^{(1), (2)}

1. Khi ong chia đàn tự nhiên^{(1), (2), (*)}

Khi đàn ong muốn tách đàn tự nhiên sẽ xây từ 3 - 8 mũ chúa dùng để chia đàn, chia đàn tự nhiên là hành vi của loài ong nhằm để mở rộng nguồn gen của tổ ra các khu vực xa hơn.

>>> Dấu hiệu ong muốn chia đàn tự nhiên.

2. Khi đàn ong thay chúa tự nhiên^{(1), (2), (*)}

Với ong chúa đã quá già, hoặc ong chúa non bị dị tật tiết chất chúa kém, khả năng đẻ ít, cắt cánh, gãy râu, què chân v.v.

Lúc này sẽ thấy ong thợ xây từ 1 - 2 mũ chúa, mục đích để thay thế chúa cũ kém chất lượng.

Ong chúa ra đời trong trường hợp này thường rất tốt, vì tổ ong chủ động và có thời gian bồi dưỡng củng như là chuẩn bị cho ong chúa mới được tốt nhất có thể.

Mẹo nuôi ong: Nhiều người ứng dụng tập tính của ong mật này để có thể nuôi một tổ ong hai ong chúa.

Bằng cách làm què một chân, hoặc cắt cánh của ong chúa cũ ở mức độ nhẹ, rồi dùng cách giới thiệu ong chúa mới chất lượng vào, như vậy đàn ong sẽ chấp nhận có cả hai chúa đang đẻ cùng một lúc.^(*)

3. Khi ong chúa chết đột ngột hoặc tổ ong mất chúa

Không biết vì lý do gì mà tổ ong đột ngột mất chúa, ong thợ khẩn cấp cải tạo lỗ tổ ong thợ có sẵn ấu trùng ong thợ, để buồi dưỡng thành ong chúa.

Ong chúa được tạo khấp cấp, không có sự chuẩn bị, gọi là ong chúa cấp tạo. Chúa cấp tạo thường nở sớm hơn chúa bình thường, nên chất lượng ong chúa cấp tạo đa số đều kém.

4. Do con người di trùng để tạo chúa nhân tạo

Với cách di trùng ong chúa, bằng cách gấp ấu trùng ong thợ đưa vào mũ chúa bằng nhựa/đúc bằng sáp, để tạo thành ong chúa mới trong đàn ong.

Ong đực và tập tính của ong mật, sinh sản trinh sinh ở ong

Khi tìm hiểu về loài ong mật, ở loài ong có một điều rất đặc biệt, đó là trứng không được thụ tinh vẫn có thể nở được, và phát triển thành ong trưởng thành.

Những con ong nở ra từ trứng không thụ tinh này được gọi là ong đực, và hình thức sinh sản này được gọi là sinh sản trinh sinh ở ong.

Ấu trùng ong đực khác với các ấu trùng khác, trong 3 ngày đầu tiên ong đực được ăn bằng một loại sữa riêng, gọi là "sữa ong đực", sau đó thức ăn chính của chúng là lương ong (Theo Woyke 1977).

Ở độ tuổi 3 - 4 ngày sau khi nở, ong đực không thể tự ăn, mà phải nhờ ong thợ mớm cho ăn bằng lương ong, dần dần nó mới tự lấy thức ăn trong các lỗ tổ chứa thức ăn.⁽¹⁾

Ong đực có nhiệm vụ gì? Vai trò của ong đực trong tổ ong

Ong đực có nhiệm vụ duy nhất trong tổ ong đó là chờ đợi để được giao phối với ong chúa bên ngoài tổ ong trong khi bay.

Sau khi giao phối xong, ong đực sẽ chết liền ngay sau đó, vì vậy một con ong đực chỉ được "làm chuyện ấy" đúng một lần duy nhất trong đời.

Bao nhiêu ngày ong đực mới giao phối? Ong chúa giao phối lúc mấy giờ?

Ở độ tuổi từ 15 - 18 ngày tuổi sau khi nở, ong đực sẽ bay ra ngoài tổ để giao phối với ong chúa (theo Hemanmek 1962).

Ong đực thường bay ra khỏi tổ nhiều nhất vào lúc 14h - 16h, mỗi chuyến bay kéo dài từ 20 - 25 phút, và ong đực bay xa cách tổ từ 1 - 3 km, ong đực có tầm bay cao hơn ong thợ.^{(1), (2)}

Với tập tính xã hội của ong, ong đực thường bay đến những nơi cố định, mà ở đó có nhiều ong đực khác gọi đó là nơi tập trung ong đực.

Điểm tập trung ong đực thường cách xa tổ ong khoảng 500 - 800 m đôi khi còn thấy tới 2.000 m. Nó thường ở vị trí cố định từ năm này qua năm khác (theo Ruttner 1973).^{(1), (2)}

Với thói quen của ong đực như vậy, ong chúa sẽ giao phối vào buổi chiều khoảng từ 14h - 16h, và khoảng cách ong chúa bay giao phối cách xa nơi đặt ong khoảng 500 m - 800 m.^(*)

Ong đực sống được bao nhiêu ngày?

Ong đực do không làm việc, chỉ giao phối với ong chúa, nên ong đực sống lâu hơn ong thợ, thường ong đực sống tới 4 - 6 tháng.^{(1), (2)}

Nhưng khi nguồn thức ăn khan hiếm ong đực sẽ bị ong thợ duổi ra ngoài tổ, vì nó không thể tự kiếm ăn được nên luôn bị chết đói.^{(1), (2)}

=> Biết được những đặc điểm sinh học của ong mật này, các trại nuôi ong mật chủ động và tính toán số ngày để tạo ong đực có nguồn gen tốt, trước khi làm ra con ong chúa giống tốt nhất.

Ong đực được sinh ra khi nào? Tổ ong có ong đực, dấu hiệu gì?

Khi chia đàn tự nhiên. Vào mùa sinh sản, đàn ong phát triển mạnh có nhu cầu nhân giống đàn ong tự nhiên, nên đàn ong sẽ bồi dưỡng ong đực.

Khi thay thế ong chúa tự nhiên. Đàn ong cũng bồi dục ong đực để giao phối.

Khi ong chúa già. Ong chúa lâu năm, không khống chế được van của túi chứa tinh, nên có nhiều trứng không được thụ tinh và nở ra ong đực.

Tổ ong mất hoặc chết chúa lâu ngày. Khi đàn ong chết chúa lâu ngày, ong thợ sẽ đẻ trứng vào tất cả lỗ tổ.

Ong đực sinh ra lúc này rất bé, vì sinh ra từ lỗ tổ ong thợ, chất lượng rất kém, vì vậy phải có biện pháp xử lý ngay từ khi ong thợ mới đẻ trứng.⁽¹⁾

Ong đực có một điều đặc biệt nữa là, chúng có thể đi vào bất cứ đàn nào và đều được chấp nhận, Vì vậy chúng là một trong những nguyên nhân mang mầm bệnh từ đàn này sang đàn khác.⁽¹⁾

Ong thợ và quá trình phát triển theo độ tuổi

Ong thợ được ra đời từ trứng thụ tinh. Sau khi trứng nở, ấu trùng ong thợ chỉ được ăn sữa ong chúa trong 3 ngày đầu tiên, từ ngày thứ 4 trở đi, ấu trùng phải ăn lương ong.

Do đó, ong thợ tuy là ong cái nhưng cơ quan sinh sản không phát triển hoàn chỉnh, nên không thể giao phối nhưng vẫn sinh sản được và chỉ đẻ được trứng không thụ tinh và toàn nở ra ong đực.^{(1), (*)}

>>> Xem tất cả về cấu tạo bên trong của cơ thể loài ong

Vai trò của ong thợ trong tổ ong, tìm hiểu về loài ong

Trước đây, khi khoa học về ong chưa phát triển, con người cho rằng trong một đàn ong, ong thợ chia thành các nhóm phụ trách các công việc khác nhau trong tổ ong như:

Nhóm ong thợ xây tổ, nhóm ong trinh sát, nhóm tìm kiếm thức ăn .v.v.^{(1), (2), (*)}

Sau khi các nghiên cứu về loài ong, kết quả cho thấy.^{(1), (2), (*)}

Trong đời sống của một con ong thợ chúng phải làm nhiều công việc khác nhau, phụ thuộc vào sự phát triển sinh lý của cơ thể chúng trong từng giai đoạn, cụ thể như sau.

• Từ 1 - 2 ngày tuổi, ong thợ làm công việc vệ sinh lỗ tổ ong, và nghỉ ngơi để cơ thể hoàn thiện hơn.

Trước khi ong chúa đẻ trứng vào lỗ tổ, ong thợ non phải dọn vệ sinh sạch sẽ (phân ấu trùng, kén nhộng), chuyển những xác ấu trùng chết, và những thứ bẩn bên trong tổ ra ngoài tổ của chúng.

• Khi ong thợ từ 3 - 6 ngày tuổi. Vai trò của chúng là chăm sóc và cho ấu trùng lớn ăn.
• Ong thợ từ 6 - 12 ngày tuổi. Lúc này tuyến sữa ở ong thợ đã phát triển.

Trong thời kỳ này, ong thợ bắt đầu tiết sữa nuôi ấu trùng ong chúa, ong chúa, ấu trùng ong thợ và ong đực từ 1-3 ngày tuổi, thời gian còn lại chúng sẽ ra ngoài tổ tập bay.

• Giai đoạn ong thợ từ 12 - 18 ngày tuổi. Giai đoạn này tuyến sáp của ong thợ phát triển rất mạnh.

Lúc này ong thợ làm công việc của ong xây tổ, chúng xây bánh tổ mới, xây sáp lưỡi mèo (sáp mèo), xây chân tầng tổ ong, sửa chữa và cơi nới và mở rộng bánh tổ ong cũ.

• Ong thợ từ 18 - 45 ngày tuổi. Đây là giai đoạn ong thợ phải đương đầu với những công việc nặng nhọc và nguy hiểm nhất trong vòng đời ong mật.

Nhiệm vụ của ong thợ trong giai đoạn này là lấy mật hoa, thu thập phấn hoa, nhựa cây, nước và muối khoáng .v.v

Lúc này ong thợ phải làm việc bên ngoài tổ, đối diện với các kẻ thù, thiên địch luôn rình mò và có thể "mất mạng" bất cứ lúc nào.

• Khi ong thợ già, ở độ tuổi 45 - 60 ngày tuổi

Ong thợ không còn đủ sức để tham gia lấy mật hoa, và phấn hoa thường xuyên nữa, chúng chỉ làm những việc như lấy nước, bảo vệ tổ ong và quạt gió để lưu thông không khí trong tổ.

=> Tuy nhiên, các giai đoạn tuổi ứng với công việc phân chia như trên chỉ có tính chất tương đối, tùy vào nhu cầu thực tế của tổ ong mà có thể thay đổi.

Ví dụ: Vào vụ mật, phấn hoa nhiều, đàn ong có thể huy động cả những ong thợ chưa đến tuổi hoặc ong đã quá tuổi để đi làm.

Hoặc khi ong bỏ tổ đi đến nơi ở mới phải huy động cả ong thợ quá tuổi tiết sáp xây tổ ong.

>>> Bạn muốn mua ong giống, hãy lựa chọn con giống tại đây.

Tài liệu tham khảo

(1) Hỏi và đáp về kỹ thuật nuôi ong nội địa, tác giả: KS. Ngô Đắc Thắng (chủ biên) - Giáp Văn Hưng.

(2) Kinh tế - Kỹ thuật nuôi ong, Tác giả: KS. Ngô Đắc Thắng

(3) The Australian Native Bee Book, By: Tim Heard.

(*) Kinh nghiệm, quan sát và ghi nhận thực tiễn từ việc thực hành nuôi ong của các trang trại ong tại Việt Nam.